پایگاه شخصی محمد علی شکوهیان‌راد پایگاه شخصی محمد علی شکوهیان‌راد
واژه‌ی سایبرنتیک، هم از حیث لغوی و هم از منظر مفاهیم علمی، نه فقط در زبان فارسی بلکه -طبق تحقیقات- در بیشتر زبان‌های زنده‌ی امروزی آن‌طور که واقعاً هست؛ شناخته نشده. این ناآگاهی و عدم اشراف نه تنها عامه‌ی مردم بلکه حتی متخصصین دانشگاهی را نیز شامل می‌شود. از این رو لازم است به‌طور مجمل توضیح داده شود که دانش سایبرنتیک دقیقاً اطلاق بر چه مباحثی دارد؟
در یک جمله دانش سایبرنتیک، دانش کنترل و حاکمیت بر پدیده‌های هوشمند از طریق کنترل و اشراف بر جریان اطلاعات است. این مضمون، نه تنها از بستر محتوایی دانش سایبرنتیک به‌دست می‌آید، بلکه حتی از حیث معنای لغوی واژه‌ی «Cybernetic» نیز مستفاد می‌شود.
Cybernetic ریشه در زبان یونانی دارد و به واژه‌ی kybernetes باز می‌گردد.[۱] معنای این واژه‌ی یونانی معادل «راهنما»، «فرماندار» و از همه مهم‌تر «حکومت» می‌باشد[۲]. همچنین در سال ۱۸۳۰ میلادی از ریشه‌ی یونانی آن در زبان فرانسه واژه‌ی «cybernétique» ایجاد شد که تعریف آن «The art of Governor» به معنای «هنر حکومت‌داری» است[۳]. در سال ۱۸۳۴ نیز فیزیک‌دان معروف فرانسوی «آندره آمپر»[۴] این واژه را در طبقه‌بندی علوم به‌معنای «حکومت و شعبه‌ای از علم سیاست» استعمال نموده است.[۵] نهایتاً در سال ۱۹۴۸، نوربرت وینر[۶] برای اولین بار در زبان انگلیسی در کتابی با عنوان «سایبرنتیک: یا کنترل و ارتباط در حیوان و ماشین»[۷] واژه‌ی Cybernetic را به‌کار برد. وی در تعریف این واژه گفته است: «تصمیم ما بر این است که کلیات مطالعات نظری کنترل و ارتباطات در ماشین و موجودات زنده را سایبرنتیک بنامیم».
اکنون که معنای لغوی سایبرنتیک مشخص شد، کلیات مفهومی دانش سایبرنتیک تشریح می‌گردد. گفته شد که دانش سایبرنتیک، دانش طرح‌ریزی حاکمیت است؛ اما به چه صورت؟
در نگاه رایج مدیریت -اعم از سطح فردی، گروهی، سازمانی و ملّی- برای شناخت و سپس کنترل هر پدیده‌ی مد نظر، ابتدا از حیث اهمیت دستوری آن را طبقه‌بندی عمودی می‌کنند که به «سلسله‌مراتب» یا «نظامات» معروف است و سازوکار آن توسط بروکراسی تعریف می‌شود. سپس برای شناخت ماهیت مسائل و تفاوت آنها با یکدیگر، دسته‌بندی افقی انجام می‌شود.
در ساختار سازمان فوق، آنچه گفته شد کاملاً مشخص است:
- طبقه‌بندی عمودی برای ایجاد سلسله مراتب اداری
- دسته‌بندی افقی برای تفکیک موضوعی و حوزه‌های کاری
معروف‌ترین دسته‌بندی که همچنان از حوزه‌ی فردی تا سطح ملی برقرار است، تقسیم موضوعات در پنج دسته‌ی کلان سیاست، اقتصاد، فرهنگ، اجتماع، و امنیت و دفاع است. هم‌اکنون ایران اسلامی نیز از همین مدل برای مدیریت و اجرای حاکمیت استفاده می‌کند به‌طوری که وزارت‌خانه‌های مهم دولتی، کمیسیون‌های مهم مجلس شورای اسلامی و کارگروه‌های حقوقی در قوه‌ی قضاییه ذیل پنج دسته‌ی فوق شکل می‌گیرند. هرگاه پدیده‌ای به‌صورتی که ذکر شد، مورد شناسایی و کنترل (مدیریت) قرار گرفت، از شیوه‌های سیستم ارگانیک -به معنای سازماندهی- استفاده شده است.
اما در نگاه دانش سایبرنتیک، برای کنترل یک پدیده، روش و جهان‌بینی حاکم کاملاً متفاوت است. برای اعمال کنترل سایبرنتیک، پدیده‌ها اولاً به‌عنوان یک سیستم یکپارچه که با محیط تعامل دارند در نظر گرفته شده و ثانیاً به‌منظور یافتن بخشی از آن پدیده که تولیدکننده یا واردکننده اطلاعات کاربردی برای مصرف کل آن سیستم است، مورد بررسی و مطالعه قرار می‌گیرد. در اینجا منظور از اطلاعات، هرگونه آگاهی است که به هر نحو بتواند به اشراف اطلاعاتی بر فضا کمک نماید. از این رو تمامی چهار سطح اطلاعات شامل دیتا، اینفورمیشن، اینوستیگیشن و اینتلیجنس را در بر می‌گیرد. زمانی که چنین بخشی/ بخش‌هایی از سیستم شناسایی شد، تغذیه‌ی اطلاعاتی آن در اختیار گرفته می‌شود که در نهایت باعث می‌گرد کل سیستم در همان راستایی که مد نظر کنترل‌گر است، عمل نماید.
با چنین نگاهی، جامعه به به پنج دسته‌ای که سابقاً بیان شد تقسیم نمی‌شود، بلکه به دو دسته‌ی کنترل‌کننده و کنترل‌شونده (دستوردهنده و دستورگیرنده) تقسیم می‌گردد؛ خواه جنس اطلاعات صادره اقتصادی باشد، سیاسی باشد یا هر قسم دیگری از حوزه‌های حکومتی در نگاه سازماندهی. از این رو به‌تبع ساختار حاکمیت کشورها با نگاه سایبرنتیک بسیار متفاوت است از نگاه رایج سازماندهی. از این رو است که مرکز، ثقل و مهم‌ترین بخش حاکمیت کشورهایی مانند بریتانیا و آمریکا، مجموعه‌ای است به‌نام جامعه‌ی اطلاعاتی و تمامی ارکان حکومت اعم از کشوری و لشکری با آن هماهنگ می‌شود.
بر این اساس روشن می‌شود که اساس و شاکله‌ی دانش سایبرنتیک، دو حوزه‌ی «اطلاعات» و «شناخت اقدام» است. اطلاعات دارای انواعی مشخص و همچنین اقدام نیز از سطوح شناخته شده‌ای برخوردار است. برای مثال نوعی از اطلاعات «Information» است و یکی از سطوح اقدام «Technique» می‌باشد که شناخت آن Technology نام دارد. ترکیب این دو حوزه‌ی اطلاعاتی و اقدامی به Information Technology که یکی از سطوح دانش سایبرنتیک است، منتج می‌گردد.
برای شناخت و برآورد قدرت سایبری یک حکومت، باید گزاره‌ها و مؤلفه‌های متصادر از تلفیق تمامی انواع اطلاعات و سطوح شناخت اقدام مورد بررسی قرار گیرد و در نهایت امتیاز جامعی بر اساس تمامی آنها داده شود.
لذا در عصر امروز که «عصر شناخت» یا به‌عبارت علمی و دقیق‌تر «عصر حاکمیت سایبرنتیک» است، مفاهیم استقلال و وابستگی، جهان اول و جهان سوم، بازدارندگی و … به ابتناء قدرت سایبری کشورها است و مؤلفه‌ها و سنجه‌های سابق کاکرد خود را تا حد بسیاری از دست داده‌اند. به‌عنوان مثال در حوزه‌ی مالی و اقتصاد، تأمین اطلاعات اقتصادی به نسبت ارزش پول ملی و … در قدرت اقتصادی اثر بیشتری دارد و به همین دلیل است که دلار آمریکا علی‌رغم گذران ده سال از وقوع بحران اقتصادی جهان -از سال ۲۰۰۸ تا کنون- هنوز از اعتبار جهانی برخوردار است اما دیگر کشورها با وقوع یک شوک اقتصادی دچار کاهش ارزش پول ملی می‌شوند.
ورود به صفحه‌ی اختصاصی مقاله در کتابخانه‌ی سایت، جهت دریافت متن آن با فرمت PDF
———————————————————-
[۱] https://www.etymonline.com/word/cybernetics
[۲] https://www.merriam-webster.com/dictionary/cybernetics
[۳] https://en.wiktionary.org/wiki/cybernetics
[۴] André-Marie Ampère
[۵] معتمدنژاد، کاظم؛ وسایل ارتباط جمعی، تهران، ۱۳۸۶، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ ششم، ص۴۲-۴۱٫
[۶] Norbert Wiener
[۷] Cybernetics: Or Control and Communication in the Animal and the Machine
